Ánh sáng và bóng tối có vai trò rất quan trọng đối với cảm xúc con người trong không gian kiến trúc, góp phần nhận diện sự đặc sắc của công trình.
Ánh sáng không chỉ giúp con người nhìn rõ mà còn truyền đạt một ý nghĩa. Ánh sáng được sử dụng để góp phần tạo cảm xúc trong không gian và cấu trúc kiến trúc. Liệu có quá lời khi nói rằng ánh sáng là một ngôn ngữ được truyền đi bởi các kiến trúc sư và được người dân tiếp nhận? Lý thuyết ký hiệu học có thể giúp chúng ta nhận ra ánh sáng và bóng tối đóng góp như thế nào vào ý nghĩa của môi trường xây dựng.
Từ quan điểm ký hiệu học, chúng ta có thể coi ánh sáng như một ký hiệu và, tạo ra một ý nghĩa cụ thể trong không gian nhất định. Con người có thể thay đổi hành vi của chính mình với mỗi loại ánh sáng khác nhau. Khi chúng ta ngồi trong một căn phòng rực rỡ với một chiếc bàn lớn, người đối diện sẽ hiện lên với một vẻ ngoài hào hoa, rạng rỡ. Cũng người ấy trong khung cảnh ấm áp của nến chiếu sáng lung linh, cảm giác cảm giác sẽ là thân mật và thơ mộng.
Vai trò của ánh sáng và bóng tối rất quan trọng đối với cảm xúc con người trong không gian kiến trúc, góp phần nhận diện sự đặc sắc của công trình. Đối với đô thị, những hình ảnh trên bề mặt biển quảng cáo phát sáng cũng thể hiện ý nghĩa của nơi chốn. Ở không gian nhỏ, chúng ta cũng nhận ra tính biểu tượng của ánh sáng, chẳng hạn bóng đèn Edison tạo cảm giác hoài niệm thay vì cảm giác hiện đại của đèn LED.
Đọc vị ánh sáng không chỉ hữu ích để đánh giá hiện trạng mà còn hỗ trợ hiệu quả cho quá trình thiết kế. Trước hết, cần xác định các yếu tố ánh sáng góp phần vào hình ảnh tổng thể trong mối liên hệ với không gian, hình thức, tỷ lệ, bối cảnh… Các yếu tố này được cấu trúc theo lớp: không gian, chất cảm vật liệu, ánh sáng, nguồn sáng. Khi thiết kế, cần chú ý tạo ra một “kịch bản” ánh sáng cho công trình.
Ví dụ, Đài tưởng niệm Dwight D. Eisenhower được thiết kế bởi Gehry Partners với những bức tường đá mượt mà tương phản với những mảng thép không gỉ. Đây là ẩn dụ cho bờ biển Normandy, nơi những người lính đổ bộ vào ngày D-Day. Ánh sáng của L’Observatoire International nhấn mạnh các lớp cấu trúc với ánh sáng thả để làm cho các điểm giao thoa phát sáng nổi bật. Các bộ đèn được tích hợp một cách trang nhã dưới mặt đất và trong công trình.
Sự chuyển động của các tia sáng khuếch tán và các tia sáng có định hướng đan xen vào nhau thể hiện sự tiếp nối mềm mại trong môi trường trong suốt và đồng tính. Ví dụ, ánh sáng khuếch tán qua tấm chắn trần dịu êm, tương phản với mái kính hay khe sáng cho ánh sáng mặt trời trực tiếp. Điều này có thể thấy trong các bản vẽ nghiên cứu của Tadao Ando cho công trình Fondation d’Art Contemporain François Pinault ở Paris.
Các ấn phẩm “Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form” (Venturi, 1977) và “The Language of Post-Modern Architecture” (Jencks, 1977) có ảnh hưởng trong việc xây dựng ký hiệu học kiến trúc. Theo quan điểm của Jencks, các yếu tố kiến trúc như cửa sổ và cột được xác định như một ký hiệu, liên kết nhau để tạo ra một ý nghĩa cụ thể. Chẳng hạn, cửa chớp, rèm và khung sắt mang ý nghĩa che chở và riêng tư.
Quan điểm ký hiệu học cũng có giá trị đối với việc thiết kế ánh sáng trong bảo tồn. Chiếu sáng các toà nhà lịch sử phải đối mặt với thách thức làm sao vừa hấp dẫn thị giác vừa giữ được hình ảnh toà nhà như ban đầu.
Toà nhà The Rookery do Daniel Burnham và John Wellborn Root thiết kế hoàn thành năm 1888 được công nhận là một địa danh lịch sử ở Chicago vào năm 1970 với tư cách là toà nhà cao tầng đầu tiên xây dựng bằng khung thép. Một giếng trời ánh sáng trung tâm cung cấp ánh sáng ban ngày cho các văn phòng. Đèn điện đã có sẵn để chiếu sáng toà nhà. Nhưng các kiến trúc sư đánh giá công nghệ này là không phù hợp và do đó không chiếu sáng bên ngoài toà nhà. Nguyên tắc bảo tồn nghiêm ngặt sẽ không cho phép chiếu sáng lên mặt tiền bởi vì nó sẽ phá vỡ hình thái ban đêm nguyên bản của toà nhà.
Ngược lại, việc sử dụng khung thép vào thời điểm đó cho thấy rằng các kiến trúc sư bày tỏ sự quan tâm cao độ đối với công nghệ mới nhất hiện có. Do đó, các nhà thiết kế ánh sáng từ Office for Visual Interaction đã xem xét các công cụ chiếu sáng hiện đại và lựa chọn chiếu sáng cảm ứng cho các khung cửa sổ trên mặt tiền gạch bằng công nghệ LED phức hợp. Sự chiếu sáng mới giữ được tính đồng nhất của toà nhà bằng cách hắt sáng tất cả các khung cửa sổ trong khi mặt tiền không được chiếu sáng nhằm gợi nhớ hình ảnh không được chiếu sáng nguyên bản.
Quan niệm coi kiến trúc và ánh sáng như là ngôn ngữ đã làm dấy lên câu hỏi từ một số nhà phê bình. Trong một ngôn ngữ, các từ cụ thể có thể thay thế nhau trong một câu trong khi những từ khác thì không. Ví du như một khung cửa sổ trong một bức tường có thể được lấp đầy bằng kính màu hay kính trong suốt, tương ứng với việc lựa chọn các từ gần nghĩa cho cú pháp.
Còn việc lấp đầy khung cửa sổ bằng một bức tường gạch sẽ tạo ra sự vô nghĩa về mặt kiến trúc. Nhưng chúng ta có thể tưởng tượng rằng một kiến trúc sư theo trường phái giải kiến tạo hay hậu hiện đại có thể cố gắng thực hiện tốt trong các công trình của họ để mang đến cho khách hàng một diện mạo bí ẩn khác thường trong một không gian tối như Hollister, tương phản với không gian sáng của các cửa hàng Apple.
Như vậy, việc áp dụng ký hiệu học sẽ nâng cao chất lượng của thiết kế chiếu sáng. Vai trò của ánh sáng trong quy trình thiết kế sẽ dẫn đến các giải pháp bền vững, trên cả các yếu tố kinh tế và quang học.
Nguồn: Kiến Việt
